Aklını aklın için aklınla aş ki, Allah katında akıllı sayılasın. Kuran Muhatabından aklını kullanmasını isteyen bir kitaptır. Kuran, bu çağrıyı defalarca yapar. Aklını kullanmaya bu kadar önem veren vurgu yapan bir başka kitap yoktur.
Akıl sonludur, sonsuzu kavrayamaz. Hayvanlar yularla, insanlar akılla Zapt edilir. Akıl bağ, demektir, dünya’yı ahirete, burayı öteye, işkini aşkına, düşünceyi duyguya, zihni kalbe, maddeyi manaya bedeni ruha bağlar.
İki şey aktif ve aktüel olmayınca yok sayılır. Akıl ve vicdan. Akılsız ve vicdansızlar, akıl ve vicdandan yoksun oldukları için değil, akıl ve vicdanı atıl, bıraktıkları için akılsız ve vicdansızlardır.
Kuran bilgiye 850 yerde atıf yapar, Bilgi akılla bağlantılıdır. Kuran’ın bilgiye dair yaptığı her atıf, dolaylı olarak akla yapılmış atıftır. Cehalet akıl örtmek, küfür vicdanı örtmektir. Aklın miracı soyutlama yeteneğinde gizli ve saklıdır.
Akıl insan’ın içindeki peygamber, peygamber insan’ın dışındaki aklıdır. Hükmü doğru yola sokmak için, aklı doğru yola sokmak icap eder.
Canlıların içerisinde en şerli varlık hangisidir, sorusuna Kuran’ın verdiği cevap şudur. Allah katında canlıların en şerlisi aklını kullanamadığı için hakikate karşı kör ve sağır davrananlardır.
İyi bilin ki, Allah katında canlıların en şerlisi, aklını kullanmayan gerçek sağır ve dilsizlerdir. 8-Enfal/22.
Doğrusu biz Firavun’un halkını, akıllarını başlarına toplasınlar diye kuraklık ve ürün kıtlığına mahkûm ettik. 7-Araf/130.
Aklını kullanmayanların cezası nedir. Sualine Kuran şu cevabı verir.
O, aklını kullanmayanları pisliğe mahkûm eder. 10-Yunus/100.
Elbet bütün bu (ayetlerde, olaylar ve eşya arsında) bağ kurabilen bir akla sahip olan bir topluluk için bitmez tükenmez mesajlar vardır. 13-Rad/4.
Allah hayat verir ve ölümü takdir eder, gece ve gündüzün birbirin yerine geçmesi de onun eseridir, peki hala aklınızı kullanmayacak mısınız? 23-Müminun/80.
İşte biz aklını kullanan bir topluluğa ayetlerimizi böyle açıklarız. 30-Rum/28.
Size aklını başına almaya gönüllü birine yetecek kadar uzun bir ömür vermemişmiydik, üstelik bir de uyarıcı gelmişti. Şu halde elinizin ürünlerini tadın, ama kendini kaybedenlerin hiçbir yardımcısı olmayacağını da unutmayın. 35-Fatır/37.
Doğrusu Biz görün görünmeyen iradeli varlıklar içinden akleden kalpler olup da kavramayan, gözleri olup da görmeyen kulakları olup da işitmeyen birçoklarını cehennemlik yapmışızdır. Hayvan sürüleri gibidir onlar, belki daha da aşağı onlar gaflete gömülmüş olan zavallılardır. 7-Araf/179.
Kuran yer, gök, güneş, ay, gece, gündüz gibi tabiatı ve kâinatı oluşturan unsurlara ayet dediği gibi, kendi sürelerinin temel birimlerine de ayet der.
Onlara Allah’ın indirdiklerine uyun denildiği zaman, hayır biz atalarımızın başımıza sardığı geleneğe uyarız derler. Ya ataları hiç akıllarını kullanmamış ve doğru yolu bulamamışsalar. 2-Bakara/170.
İşte onlar iman eden ve kalpler yalnızca Allah’ın vahyi ile tatmin olun kimselerdir. Bakınız akleden kalpler yalnızca Allah’ın vahyi ile tatmin olurlar. 13-Rad/28.
Akıl okyanus, nefis ise bir ateş topudur, dengeyi siz belirleyeceksiniz. Akıl terazisi doğru tutmayanın gönül terazisi de doğru tartmaz.
Aklın terazisi bozulmadan elin terazisi bozulmaz.
İnsan’ın aklı insan’a ikram edilmiş bir vahiydir. Vahiy akıl ve beş duyu bizim yedi kat göğümüzdür. Beş duyu ve aklımızı en yüksek gök olan, vahyin rahmeti altında tutarsak bu rahmet aklın baharı, insan’ın cennetini müjdeler. Hayat’ta diriye saygılı olan, ölüme ve ölüye de saygılı olur. Allah insan’ı hayatıyla yaşantısıyla imtihan eder. Kimi imtihanı kazanır, ahde vefa gösterir. Kimide sorumsuz ve samimiyetsiz olur.
Kendi değerini kaybeder. Kendi içgüdüsü ve kibri, gururu nefsi onu değersiz biri yapar. Kendi kendini mahkûm eder. Bu davranışlar toplumda yargılanmasına da sebep olur.
Akıl vahyini hislerinin altında tutanlar, kendisine verilen insan olma şerefini zayi etmiş olurlar. Akıl ve vahiy insan’a anlam ve amacını bulmak için verilmiştir. Bu ikisine sırt dönen Allah ve yaratılana nankörlük etmiş olur.
Her nankörlükte bedelini öder. İnsan, ya aklını zayi eder, ya da şahsiyetini. Akıl insan’ın içindeki peygamberdir. Öğrenme ve yücelme yeteneğinin itici gücü olan akıl ve iradesiyle en iyi ve en kötü olmaya adaydır. Melaikelerini doğru kullanırsa melekleri aşar, yanlış kullanırsa Allah’la ayaklaşacak kadar şaşar.